Hygiene

Hygiëne is zo veelomvattend dat iedere poging tot definitie verzandt in vaagheid. Zeker is dat bij hygiëne de preventie overheerst, wat betekent dat zij vooral maatregelen omvat die ziekte kunnen voorkomen. De bekendste vorm van hygiëne is de persoonlijke hygiëne: hygiëne die wijzelf kunnen uitvoeren.

Een belangrijk deel van alle hygiënische maatregelen is gericht op het voorkomen van infectieziekten. Deze ziekten worden veroorzaakt door ziektekiemen die in de omgeving voorkomen en ons lichaam kunnen binnendringen. Het lichaam beschikt over afweermechanismen tegen deze indringers, maar als er te veel zijn of als onze gezondheidstoestand zo slecht is dat de afweermechanismen verzwakt zijn, kan een infectieziekte de kop opsteken. Om de eigen gezondheid op peil te houden, kunnen wij zorgen voor gezond voedsel en voldoende beweging, ontspanning en slaap.

Om het aantal ziekteverwekkers waarmee wij in contact komen binnen de perken te houden, is het nuttig onszelf en onze omgeving schoon te houden. Etensafval en allerlei dingen die wij als vuil aanduiden vormen een uitstekend voedingsmiddel voor micro-organismen en deze kunnen zich er snel in vermenigvuldigen. Onherroepelijk komen wij dan in contact met grote aantallen ziekteverwekkers met alle gevaren van dien.

Een andere reden voor properheid is de afstotende werking die onaangename lichaamsgeuren kunnen hebben. Iedereen weet hoe slechte adem of zweetlucht afschrikt.

Mensen die hier erg veel last van hebben, dreigen in een zeker sociaal isolement te komen en zullen er vaak van alles aan doen om verbetering te bereiken. Fabrikanten die middelen hiervoor aanprijzen vinden dan ook een gewillige markt. Voor de meeste mensen is een normale lichaamsverzorging voldoende om nare geuren te voorkomen. Overigens zijn de eisen die in de westerse samenleving aan het ontbreken van lichaamsgeuren worden gesteld, erg hoog in vergelijking met die in andere culturen.

Naast de persoonlijke hygiëne bestaat de algemene hygiëne. Deze omvat allerlei maatregelen die de persoonlijke hygiëne van de mensen raakt, maar die niet of slechts moeizaam door henzelf kunnen worden uitgevoerd. De gemeenschap, in het Westen dus de overheid, maakt regels en wetten en wijst personen en instellingen aan die zich met de zorg hiervoor belasten. Drinkwater wordt door de waterleidingbedrijven zorgvuldig voor ons ontdaan van mogelijke ziekteverwekkers; het rioleringsstelsel en de vuilophaaldienst verwijderen ons afval op een veilige manier.

Er is toezicht op eventuele gevaarlijke arbeidsomstandigheden; aan woningen worden door bouwverordeningen allerlei eisen gesteld die met hygiëne te maken hebben, van de aanwezigheid van toiletten, wasgelegenheid en mogelijkheid tot verwarming tot aan de minimale omvang van slaapkamers toe. Voedsel dat verkocht wordt moet aan allerlei kwaliteitseisen voldoen en mag geen schadelijke stoffen en ziektekiemen bevatten. Deze algemene hygiëne gaat ons meestal onopgemerkt voorbij en valt pas op als we bijv. met vakantie gaan naar landen waar zij minder verontwikkeld is.

Dat veel mensen ziek worden op vakantie in verre streken, heeft vooral te maken met de verslechtering van de hygiënische omstandigheden en de verminderde hygiënische zorg die men aan zichzelf besteedt. Ten eerste komen wij op vakantie vaak in aanraking met ziektekiemen die thuis niet of nauwelijks voorkomen en waartegen onze weerstand klein is. Bovendien zijn wij hygiënisch zo verwend dat wij ziek worden in omstandigheden waarin mensen die er altijd in leven geen last ondervinden. Toch danken wij onze lage sterftecijfers voor een belangrijk deel aan de goede hygiëne, misschien wel meer dan aan de directe medische hulp bij ziekte. Het specialisme binnen de geneeskunde dat zich veel met algemene hygiëne bezighoudt, is de sociale geneeskunde. Men bestudeert er hoe ziekten in verband staan met de omgeving en door welke maatregelen zij bestreden kunnen worden.

Persoonlijke lichaamsverzorging

De lichaamsverzorging strekt zich uit over de gehele huid, met nadruk op de gebieden rond de lichaamsopeningen. De normale huid is altijd overdekt met een vettig laagje dat wat vetzuren bevat en daarom licht zuur is. Stof, vuil, zweetresten en huidschilfers blijven eraan kleven en vormen een voedingsbodem voor bacteriën, die soms onaangenaam ruikende stoffen produceren.

Wassen met water spoelt veel vuil en oplosbare stoffen weg, maar tast het vetlaagje nauwelijks aan. Daarvoor is zeep nodig, maar omdat de vetlaag een beschermende werking heeft, schaadt ook hier overdadig gebruik. Een gezonde huid vormt weer snel een nieuw vetlaagje, maar bij te vaak afwassen raakt de huid tenslotte geïrriteerd (schraalheid). Douchen is gezond omdat de waterstraaltjes de huid enigszins masseren; koud nadouchen prikkelt de huid wellicht niet altijd aangenaam, maar wel heilzaam. De meeste zorg vereisen de gebieden die veel zweet produceren: oksels, voeten en schaamstreek. Onder de oksels komen veel bacteriën voor, vooral omdat het er vaak vochtig is.

Een matig gebruik van deodorants hoeft niet schadelijk te zijn; sommige mensen zijn er echter allergisch voor. De zweetafscheiding onder de oksels (evenals handpalmen en voeten) wordt vooral beïnvloed door emotionele factoren en is niet van onmisbaar belang voor de regeling van de lichaamstemperatuur. Bij overmatig zweten (hyperhydrosis) wordt wel eens chirurgische behandeling of bestraling toegepast. Door veelvuldig baden en verschonen met vochtabsorberende sokken kunnen de onaangename gevolgen van zweetvoeten meestal wel beperkt worden. Voetpoeders en voetbaden met looizuur verrichten wel geen wonderen, maar zijn vaak van nut. Het droog houden van de huidplooien (bijv. tussen de tenen of onder de borsten) is belangrijk voor het voorkomen van schimmelziekten. Ook de oren moet men altijd goed droog houden. Het gebied rond de anus wordt geregeld gereinigd met toiletpapier na de stoelgang. Het gebruik van water en zeep zou beter zijn, maar is alleen bij aanwezigheid van een bidet makkelijk uit te voeren. Een bidet is een laag wasbakje, waarin een waterstraaltje op het onderlichaam gericht kan worden.

Hoewel in onze streken niet zo bekend, is het een nuttig hulpmiddel, ook voor de hygiëne van de geslachtsorganen. Normaal afgescheiden huidsmeer of in de vagina afgescheiden vocht en zaadresten die bij geslachtelijke omgang achterblijven, bederven snel en ruiken dan niet alleen onaangenaam, maar werken ook prikkelend. Vooral resten die achter de eikel onder de voorhuid van de penis achterblijven zijn schadelijk. Voorhuidhygiëne krijgt vaak veel te weinig aandacht, vooral als de voorhuid van nature wat strak is. De besnijdenis van de voorhuid die in veel culturen voorkomt, heeft dan ook in wezen een hygiënische functie. De vagina heeft normaal geen bijzondere hygiënische zorg nodig. Zij is tamelijk zuur doordat er bacteriën leven die melkzuur afscheiden en daardoor het ontkiemen van andere bacteriën belemmeren.

Spoelen en vooral spoelen met zeep en andere basische stoffen of het gebruik van sprays is dan ook vaak meer schadelijk dan gezond. Het spoelen van de vagina dient uitsluitend op medisch advies en met medisch goedgekeurde irrigatoren te gebeuren. De ouderwetse ballonspuit beschadigt door de te krachtige waterstraal het slijmvlies van de schede. Tijdens de menstruatie is extra zindelijkheid geboden; bloed vormt een ideaal voedsel voor bacteriën, zodat zelfs het melkzuur nauwelijks afdoende bescherming levert.

Mondhygiëne

Misschien wel de meest belangrijke vorm van hygiëne betreft het schoonhouden van tanden en tandvlees. Zoetige etensresten vormen met speeksel bestanddelen en bacteriën de tandplak, dat zowel de tanden als het tandvlees aantast. Tandbederf neemt in onze samenleving zeer ernstige vormen aan, maar zou door een betere mondhygiëne bestreden kunnen worden.

De juiste maatregelen zijn intensief tandenpoetsen na de maaltijden, het regelmatig laten verwijderen van tandsteen en een zekere discipline bij het snoepen. Zeer slecht is het om de gehele dag door te snoepen, waardoor constant zoetigheid beschikbaar is voor de vorming van tandplak. Af en toe snoepen van niet kleverig snoepgoed, gevolgd door het drinken van koffie, thee of limonade om de restanten weg te spoelen, is lang niet zo schadelijk. En wie verstandig snoept, eet een appel. Verwaarlozing van gebit en mond kan een oorzaak van slechte adem zijn; soms ligt de oorzaak echter in de maag.