Onderbewustzijn

Het ‘onderbewustzijn’ omvat alle psychische processen die het bewustzijn niet waarneemt. Toch hebben de voorstellingen, gedachten, herinneringen of motieven die in het onderbewustzijn opgeslagen zijn, vaak een bepalende invloed op onze bewuste reacties. Ze spelen een belangrijke rol bij ons dagelijks ‘doen en laten’. Het besef dat vuur heet is, is bijvoorbeeld in ons onderbewustzijn als ervaring opgeslagen. Deze informatie heeft het bewustzijn nodig om ons te beschermen en op veilige afstand van de vlammen te houden. Anders zouden wij elke keer opnieuw moeten leren dat vuur heet is. In het dagelijks spraakgebruik wordt het onderbewustzijn met het ‘onbewuste’ gelijk gesteld.

Hoe ontstaat het onderbewustzijn?

Het onderbewustzijn is met psychische inhoud geladen. Al naar gelang de herkomst van deze inhoud, onderscheidt de psychologie het persoonlijke, het collectieve en het familiaire onderbewuste ofwel onderbewustzijn.

Het persoonlijke onbewuste

Het persoonlijke onbewuste kan men samenvatten als alles wat men verdrongen heeft. Bepaalde gebeurtenissen, vaak uit de vroege kinderleeftijd, worden in het diepste onbewuste verdrongen. Ze blijven weggestopt en zijn voor het bewustzijn meestal nauwelijks meer op te roepen. Bij fobieën, psychosomatische klachten of prikkelbaarheid speelt het persoonlijke onbewuste een belangrijke rol.

Het collectieve onbewuste
Het begrip werd door Carl Gustav Jung gevormd. Het omvat alle reactiepatronen die de mensen sinds generaties gemeen hebben. Op de dood wordt bijvoorbeeld met verdriet gereageerd, op een geboorte met vreugde, op onweer met angst, op gevaar met aanval of vlucht. Al deze reacties worden niet als instincten geërfd, maar worden binnen een cultuur doorgegeven.

Het familiaire onbewuste
Daaronder verstaat men de onbewuste wensen, verwachtingen en waarden die door de ouders en de maatschappij gedurende onze ontwikkeling in ons geplant worden, zonder dat men zich ervan bewust is. ‘Men dient zijn ouders te gehoorzamen’, ‘men dient arme mensen te helpen’, ‘een groot huis verschaft maatschappelijk aanzien’ Deze opvattingen zouden in het familiaire onderbewustzijn verborgen kunnen zijn.

Hoe komt het onderbewustzijn tot uiting?

Het onderbewustzijn beïnvloedt het bewustzijn door voortdurend signalen te sturen zonder dat men dit merkt. Vaak zijn we verward door de inhoud van onze dromen, door plotseling optredende gedachten, wensen of fantasieën. Als deze beangstigend zijn omdat we misschien vinden dat ze zondig zijn of niet bij ons horen, willen wij ze liever niet als deel van ons zelf erkennen en dringen ze terug naar het onderbewustzijn waar ze vandaan kwamen. Daardoor zijn onze handelingen vaak door onverklaarbare angsten beïnvloed. Ons onderbewustzijn fungeert daarbij als ‘psychische motor’.

Kan men het onderbewustzijn leren kennen?

Bepaalde delen van het onderbewustzijn kan de mens bewust activeren. Als men echt wil kan men zich bijvoorbeeld lang vergeten gebeurtenissen, gedachten of dingen weer herinneren. Maar er zijn ook ervaringen die zo ver verdrongen zijn dat ze niet meer zomaar op te roepen zijn ze zijn in het onbewuste weggezonken. Hierbij is psychoanalyse de beste methode om uitsluitsel over eigen onbewuste ervaringen te verkrijgen.