Autonoom zenuwstelsel

Vele lichaamsfuncties worden geregeld buiten de wil om. De darmen maken voortdurend bewegingen om de voed-selbrij te verplaatsen. Pupillen verwijden in het donker en vernauwen in fel licht. Allerlei klierfuncties, geslachtelijke functies en de bloeddruk worden geregeld door het onwillekeurige of autonome zenuwstelsel.

Het autonoom zenuwstelsel regelt vooral de lichaamsfuncties die verband houden met ‘overleven’ en instandhouding van de soort. Dat zijn lichaamsfuncties als ademhaling, werking van hart en bloedvaten, voeding, spijsvertering, uitscheiding van afvalstoffen, groei en voortplanting. Omdat deze functies veel overeenkomsten vertonen met plantaardige (vegetatieve) functies, wordt het autonoom zenuwstelsel ook wel aangeduid als het vegetatieve zenuwstelsel.

De meeste onwillekeurige lichaamsfuncties kunnen worden geregeld door twee tegenovergestelde werkingen, zoals bijvoorbeeld:
– De hartslag kan worden vertraagd, maar ook worden versneld.
– Kringspieren kunnen worden aangespannen, maar ook worden verslapt.
– Bloedvaten kunnen worden verwijd, maar ook worden vernauwd.

De twee tegenovergestelde systemen binnen het autonoom zenuwstelsel zijn bekend als:
– het sympatische systeem of sympathicus,
– het parasympatische systeem of parasympathicus.

Zowel het sympatische systeem als het parasympatische systeem zijn doorlopend actief op een laag niveau. Door bepaalde prikkels kan de werking van het ene systeem worden versneld en de werking van het andere systeem worden vertraagd.

In het algemeen geldt voor de activiteiten van het autonoom zenuwstelsel:

– Bij een activiteit van het sympatische systeem is vaak het hele lichaam betrokken.
– Een activiteit van het parasympatische systeem speelt zich vaak plaatselijk af, in bepaalde organen.

Het sympatische systeem wordt vooral sterk geprikkeld door lichamelijke inspanning, maar ook wel door (plotseling optredende) emotionele gevoelens, zoals schrik, angst, woede.

De verschijnselen die zich hierbij kunnen voordoen, zijn bijvoorbeeld:
– pupilverwijding,
– bloedvatenvernauwing in de huid (bleek van schrik),
– zweten (angstzweet),
– samentrekken van de kringspieren van de darm en de blaas.

De zenuwen van het sympatische systeem hebben hun oorsprong in het borstgedeelte en bovenste lendegedeelte van het ruggenmerg. De zenuwvezels van de sympatische zenuwen treden samen met de voorwortel van een ruggenmergszenuw uit het ruggenmerg.

Op korte afstand van de wervelkolom splitsen de sympatische zenuwvezels zich van de ruggenmergszenuw af en vormen een zenuwknoop of ganglion. Aan weerszijden van de wervelkolom vormen de zenuwknopen of ganglia door onderlinge verbinding de sympatische grensstreng. Het parasympatische systeem dient voor de stofwisseling en de opbouw van lichaamsreserves.

Bij een prikkeling van het parasympatische systeem zijn de verschijnselen bijvoorbeeld:

– pupilvernauwing,
– bloedvatverwijding in de huid (blozen), vertraging van de hartslag,
– verslappen van de kringspieren van darm en blaas.

De zenuwen van het parasympatische systeem hebben hun oorsprong in het heiligbeengedeelte van het ruggenmerg en in de hersenstam. Een deel van de hersenstam-zenuwvezels van het parasympatische systeem loopt samen met enkele hersenzenuwen naar de organen van het hoofd. Het grootste deel van de zenuwuitlopers van het parasympatische systeem gaat met de tiende hersenzenuw, de zwervende zenuw, naar het hart en de ingewanden.

De parasympatische zenuwvezels uit het onderste deel van het ruggenmerg, het heiligbeengedeelte, vormen in het bekken een netwerk. Vanuit dit netwerk ontspringen zenuwvezels naar het onderste deel van de darmen, de blaas en de geslachtsorganen.

De prikkeloverdracht in het autonoom zenuwstelsel komt tot stand door scheikundige ‘overdrachtsstoffen’ of transmitterstoffen, meestal kortweg transmitters genoemd. In de zenuwuiteinden van het sympatische systeem is noradrenaline de voornaamste transmitter. De transmitter in het parasympatische systeem is acetylcholine.